हिमोग्लोबीन कमतरतेची कारणे व त्यावरील आयुर्वेदिक व घरगुती उपचार (Treatment of Anemia)

October 5, 2020
 |  11 Comments

 

Ayurvedic treatment for anemia

तुम्हाला सतत थकवा जाणवत आहे का? तुमची त्वचा फिकट गुलाबी व निस्तेज झाली आहे काय? अशक्तपणा ही एक अवस्था आहे, ज्यावेळेस आपल्या शरीरातील लाल रक्तपेशी (RBC) कमी होत जाते. तेव्हा अशी स्थिती निर्माण होते. निरोगी लाल रक्त पेशी हे आपल्या रक्तातील मुख्य पेशी आहे. जर आपल्या शरीरात लाल रक्तपेशींची संख्या कमी झाली. तर शरीरातील पेशींना योग्यरित्या कार्य करण्यासाठी ऑक्सिजन मिळत नाही. त्यामुळे थकवा जाणवतो. अस्थिमज्जामध्ये (Bone marrow) हिमोग्लोबिन तयार करण्यासाठी लोहाची आवश्यकता असते. शरीरात लोहाशिवाय, ते लाल रक्त पेशी रक्त( Haemoglobin) तयार करू शकणार नाही. त्याच प्रकारे जेव्हा शरीरात विटामिन क, फँलिक अ‍ॅसिड, विटामिन ब- complex ची कमी होते, तेव्हा शरीरात रक्ताची कमतरता निर्माण होते. भारतामध्ये जवळपास ७०-८० % स्त्रिया या आजाराने ग्रस्त आहे. गर्भवती महिलांमध्ये, लोहाच्या कमतरतेमुळे अशक्तपणा येऊ शकतो. हेमोग्लोबिन वाढविण्यासाठी बरेच आयुर्वेदीक व घरगुती उपचार आहेत (Ayurvedic treatment for anemia). जे एखाद्या स्थितीला चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित करण्यासाठी आपण त्याचा व्यवहारात उपयोग करू शकतो.

लक्षणे

सामान्य थकवा, अतिनिद्रा, क्षुल्लक शारीरिक प्रयत्नांवर थकवा, स्नायू वेदना, धाप लागणे, डोकेदुखी, चक्कर येणे, ओठ फाटणे, तोंडाच्या काठावर जखमा, छातीत धडधड होणे.

उपाय (Ayurvedic treatment for anemia)

व्हिटॅमिन सी (Vitamin C)

या मध्ये अँटी-ऑक्सिडेंट (Antioxidant) गुणधर्म आहे. जे शरीराला स्कर्वी (Scurvy) या आजारापासून संरक्षण करते. शरीरात कोलेजेन नावाची प्रथिने तयार करते. ज्यामुळे हाडे, रक्तवाहिन्या आणि शरीराच्या उतींची रचना आणि स्थिरता निर्माण होते. 14 ते 18 वर्षे वयोगटातील लोकांनी 75 मिलीग्राम आणि त्याहून अधिक वयोगटातील लोकांनी 90 मिलीग्राम व्हिटॅमिन सी दररोज खावेत. संत्रा किवां दररोज एक ग्लास लिंबू पाणी आपण पिऊ शकतो.

मनुका व खजूर (Raisins and Dates)

खजूर व मनुकामध्ये  लोह (Iron) आणि व्हिटॅमिन सी (Vitamin C) अधिक प्रमाणात आढळते. त्यामुळे शरीर लोह शोषून घेण्यास सक्षम होते. नाश्त्यामध्ये किंवा मध्यान्ह भोजनात मुठभर मनुका आणि एक किंवा दोन खजूर खावे. आपल्याला त्वरित उर्जा प्राप्तीचे ज्ञान होईल.
 
 

केळी आणि मध(Banana and Honey)

केळीमध्ये फॉलिक अ‍ॅसिड आणि बी 12 आहे. अशक्तपणाच्या उपचारात अत्यंत उपयुक्त आहेत. केळीवर व मधामध्ये लोह भरपूर असल्याने लोह शोषण्यास मदत होते.

गूळ आणि आले (Jaggery and Ginger)

 
गुळाचे नियमित सेवन केल्यास अशक्तपणाचा दूर होण्यास मदत होते. 10 ग्रॅम गूळापासून एखादी व्यक्ती रोज 3% लोह मिळवू शकते. आल्याचा रस व गूळ नियमित  घेतल्यास लोहाचे चांगले शोषण होण्यास मदत होते.

तीळ (Black Sesame)

शरीरात लोहाचे प्रमाण वाढविण्याचा आणखी एक उत्तम मार्ग म्हणजे तीळ. विशेषत: काळी तीळ. तीळ पाण्यात दोन ते तीन तास भिजवून  नंतर पेस्ट करून दररोज एक चमचा  मधासह घ्यावे.

व्हिटॅमिन बी -12 ( Vitamin B-Complex)

अशक्तपणा कमी  करण्यासाठी विटामिन बी १२ आवश्यक आहे. विटामिन बी 12 प्राण्यांचे प्रथिने, यकृत सारख्या मांसामध्ये आढळते. शाकाहारी लोकांनी सोयाबीन सारख्या आहारांचा उपयोग करावा. तसेच अशक्तपणापासून बचाव करण्यासाठी शेंगदाणे,  गहू  यांचा समावेश करावा. 

बीट रस व डाळिंब रस (Beet and  Pomegranate Juice)

ताजे बीट रूट किंवा डाळिंबाचा रस रक्त वाढविण्यास व  रक्त शोधक म्हणून काम करते. बीट हे  फॉलिक अँसिडणे समृद्ध आहे. बीटरसला सफरचंद किंवा गाजरारसह एकत्र करून पिवू शकता. दुसरीकडे डाळिंब लोह, तांबे आणि पोटॅशियम सारख्या खनिज पदार्थांनी समृद्ध आहे. हे दोन्ही रस नियमितपणे घेतल्यास रक्ताचे प्रवाहान  वाढून उर्जा पातळी वाढते.

शेवग्याची पाने (Moringa leaves)

शिग्रूच्या पानामध्ये भरपूर प्रमाणात लोह, जीवनसत्त्वे अ, सी आणि मॅग्नेशियम(Magnesium)आढळते. या आश्चर्यकारक पानांची सेवन केल्यास पालकात असलेल्या पदार्थांपेक्षा २m मिलीग्राम लोह अधिक मिळते. हिमोग्लोबिनची पातळी सुधारण्यासाठी आणि लाल रक्तपेशींची संख्या सुधारण्यास मदत करते. सुमारे २०-२५ शिग्रूची पाने बारीक चिरून घ्या आणि पेस्ट बनवा, एक चमचा गूळ पावडर घाला आणि चांगले एकत्र करा. लोहाची पातळी सुधारण्यासाठी नाश्त्यासह हे चूर्ण घ्या.

आवळा( Amla)

आवळ्यामध्ये लोह आणि व्हिटॅमिन सी (एस्कॉर्बिक अ‍ॅसिड) असते. आवळ्या मधील एस्कॉर्बिक अ‍ॅसिड (Ascorbic acid) आतड्यात(intestine)लोह शोषण्यास मदत करते. हे इतर पदार्थांमधून लोहाचे शोषण देखील सुधारते. हिमोग्लोबिन वाढविण्यासाठी व अशक्तपणा दूर करण्यासाठी आवळ्याचा उपयोग  इतर औषधी वनस्पतींच्या संयोजनात वापरली. हे शरीरात लोहाची जैवउपलब्धता वाढवते. अशा प्रकारे, कोणतीही औषधे न वापरता नैसर्गिकरित्या हिमोग्लोबिन सुधारण्याचा हा एक आदर्श उपाय आहे.

अश्वगंधा (Withania somnifera)  

हे एक हेमेटोजेनिक(Haematogenic) औषधी आहे. हेमेटोजेनिक म्हणजे हाडांच्या मज्जात लाल रक्तपेशी तयार करण्यास उत्तेजित करणे. अश्वगंधा मध्ये लोहाचे प्रमाणही अधिक असते त्यामुळे हिमोग्लोबिन वाढण्यास मदत होते. हे  अँटीऑक्सिडेंट (Antioxidant), एंटी-इंफ्लेमेटरी(Anti-inflammatory) औषधी वनस्पती आहे. यामुळे थकवा, अशक्तपणा, चक्कर येणे आणि छातीत दुखणे कमी होते. हे श्वास लागणे प्रतिबंधित करते आणि डोकेदुखी कमी करण्यास मदत करते. प्रौढांसाठी सामान्यत: निर्धारित डोज  2 – 4  चमचे दिवसातून 2 वेळा घ्यावे.

भृंगराज (Eclipta alba)

 हे पचनास प्रोत्साहन देते. शरीरात विष (आम) जमा होण्यापासून प्रतिबंधित करून यकृत(Liver) च्या निरोगी कार्यास समर्थन देते. हे रक्तातील हिमोग्लोबिन वाढवते. भृंगराज पानांचा रस जेवण करण्यापूर्वी दिवसातून दोन ते तीन वेळा घ्यावा. यामध्ये मध, गूळ, हरीतकी पावडर, मिश्री किंवा दुध इत्यादी घटक  एकत्रित करून प्यावे.

चिरायता (Swertia chirayita)

नवीन लाल रक्त पेशी तयार करण्यास प्रोत्साहित करते. यात हिपॅटो-प्रोटेक्टिव्ह, अँटी-मायक्रोबियल, एंटी-इंफ्लेमेटरी, अँटी-ऑक्सिडंट इत्यादी इतर मौल्यवान गुणधर्म देखील आहेत, म्हणूनच ते विषाक्त पदार्थांना निष्प्रभावी करते आणि लाल रक्तपेशींचा अत्यधिक नाश होण्यापासून प्रतिबंधित करते. चिरायता पावडरचे 1- 1-3 ग्रॅम घ्यावे.

तांबे पात्र (Copper vessels)

तांबेच्या भांड्यात साठवलेल्या पिण्याच्या पाण्याची शिफारस आयुर्वेदात केलेली आहे.  जे शरीराला नैसर्गिकरित्या  खनिज पुरवठा करते. लोहाची पातळी वाढविण्यास मदत करते.

आहार (Diet for anemia)

  • आहारात पालक, मेथीची पाने, आणि गाजर इत्यादी गडद हिरव्या पालेभाज्यांचा समावेश करावा.
  • संत्री, लिंबू, द्राक्षे, आवळा, शिमलामिर्ची, अननस, पपई, मनुका, स्ट्रॉबेरी सारख्या व्हिटॅमिन सी समृध्द आहाराचा समावेश करा. यामुळे लोह शोषण्यास मदत होते.
  • आपल्या आहारात सोया आणि त्याचे पदार्थ, अंडी, मांस, मासे इत्यादी पदार्थांचा समावेश करावा.
  • आपल्या आहारात संपूर्ण धान्य आणि कडधान्ये जसे– हरभरा, सोयाबीन, इत्यादींचा समावेश करा.
  • कॉफी, चहा आणि जास्त प्रमाणात कॅल्शियम असलेले पदार्थ टाळा.

योगासने

  • उज्जयी, अनुलोम विलोम, कपालभाती, योग आणि प्राणायाम आरबीसीची संख्या नैसर्गिकरित्या वाढविण्यास मदत करते, नियमित सराव केल्याने, या तीन प्राणायाममुळे  संपूर्ण रक्ताभिसरण यंत्रणेचे कार्य सुधारते.
  • सर्वांगासन, पश्चिमोत्थानासन, विप्रीत करणी मुंद्रा इत्यादी आसनामुळे रक्त  पाय ते हृदयापर्यंत वाहून नेले जाते. त्यामुळे शरीरात ऑक्सिजनचा  पूरवठा योग्य प्रकारे होतो.
अशाप्रकारे तुम्ही वरील सर्व आयुर्वेदीक वनस्पतींंचा उपयोग करून तसेच आहार विहार, योगासनाचे पालन करून रक्ताची कमी या आजारापासून मुक्ती मिळवू शकता.
      
     तुम्हाला आमचा लेख कसा वाटला हे नक्की कळवा.
 
सुविचार:- चुका सुधारण्यासाठी ज्याची स्वतः शीच लढाई असते त्याला कोणीच हरवू शकत नाही.